อชฺโฌกาเส ฐปิตญฺหิ วิวฏมุขํ ภาชนํ เทเว วสฺสนฺเต กิญฺจาปิ เอกพินฺทุนา น ปูรติ, ปุนปฺปุนํ วสฺสนฺเต ปน ปูรเตว, เอวเมวํ ปาปํ กโรนฺโต ปุคฺคโล อนุปุพฺเพน มหนฺตํ ปาปราสิํ กโรตี’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[121]

‘‘มาวมญฺเญถ ปาปสฺส, น มนฺทํ อาคมิสฺสติ;

อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรติ;

พาโล ปูรติ ปาปสฺส, โถกํ โถกมฺปิ อาจิน’’นฺติฯ

ตตฺถ มาวมญฺเญถาติ น อวชาเนยฺยฯ ปาปสฺสาติ ปาปํฯ น มนฺทํ อาคมิสฺสตีติ ‘‘อปฺปมตฺตกํ เม ปาปกํ กตํ, กทา เอตํ วิปจฺจิสฺสตี’’ติ เอวํ ปาปํ นาวชาเนยฺยาติ อตฺโถฯ อุทกุมฺโภปีติ เทเว วสฺสนฺเต มุขํ วิวริตฺวา ฐปิตํ ยํ กิญฺจิ กุลาลภาชนํ ยถา ตํ เอเกกสฺสาปิ อุทกพินฺทุโน นิปาเตน อนุปุพฺเพน ปูรติ, เอวํ พาลปุคฺคโล โถกํ โถกมฺปิ ปาปํ อาจินนฺโต กโรนฺโต วฑฺเฒนฺโต ปาปสฺส ปูรติเยวาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ สตฺถาปิ ‘‘อชฺโฌกาเส เสยฺยํ สนฺถริตฺวา ปฏิปากติกํ อกโรนฺโต อิมํ นาม อาปตฺติมาปชฺชตี’’ติ (ปาจิ. 108-110) สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสีติฯ

อสญฺญตปริกฺขารภิกฺขุวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. พิฬาลปาทกเสฏฺฐิวตฺถุ

มาวมญฺเญถ ปุญฺญสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พิฬาลปาทกเสฏฺฐิํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย สาวตฺถิวาสิโน วคฺคพนฺธเนน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺติฯ อเถกทิวสํ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต เอวมาห –

‘‘อุปาสกา อิเธกจฺโจ อตฺตนาว ทานํ เทติ, ปรํ น สมาทเปติฯ โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน โภคสมฺปทํ ลภติ, โน ปริวารสมฺปทํฯ เอกจฺโจ อตฺตนา ทานํ น เทติ, ปรํ สมาทเปติฯ

โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ปริวารสมฺปทํ ลภติ, โน โภคสมฺปทํฯ เอกจฺโจ อตฺตนา จ น เทติ, ปรญฺจ น สมาทเปติฯ โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เนว โภคสมฺปทํ ลภติ, น ปริวารสมฺปทํ, วิฆาสาโท หุตฺวา วิจรติฯ เอกจฺโจ อตฺตนา จ เทติ, ปรญฺจ สมาทเปติฯ โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน โภคสมฺปทญฺเจว ลภติ, ปริวารสมฺปทญฺจา’’ติฯ

อเถโก ปณฺฑิตปุริโส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘อโห อจฺฉริยมิทํ การณํ, อหํ ทานิ อุภยสมฺปตฺติสํวตฺตนิกํ กมฺมํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุฏฺฐาย คมนกาเล อาห – ‘‘ภนฺเต, สฺเว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติฯ กิตฺตเกหิ ปน เต ภิกฺขูหิ อตฺโถติ? สพฺพภิกฺขูหิ, ภนฺเตติฯ สตฺถา อธิวาเสสิ ฯ โสปิ คามํ ปวิสิตฺวา, ‘‘อมฺมตาตา, มยา สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุโข ภิกฺขุสงฺโฆ นิมนฺติโต, โย ยตฺตกานํ ภิกฺขูนํ สกฺโกติ, โส ตตฺตกานํ ยาคุอาทีนํ อตฺถาย ตณฺฑุลาทีนิ เทตุ, เอกสฺมิํ ฐาเน ปจาเปตฺวา ทานํ ทสฺสามา’’ติ อุคฺโฆเสนฺโต วิจริฯ

อถ นํ เอโก เสฏฺฐิ อตฺตโน อาปณทฺวารํ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อตฺตโน ปโหนเก ภิกฺขู อนิมนฺเตตฺวา ปน สกลคามํ สมาทเปนฺโต วิจรตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตยา คหิตภาชนํ อาหรา’’ติ ตีหิ องฺคุลีหิ คเหตฺวา โถเก ตณฺฑุเล อทาสิ, ตถา มุคฺเค, ตถา มาเสติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย พิฬาลปาทกเสฏฺฐิ นาม ชาโต, สปฺปิผาณิตาทีนิ เทนฺโตปิ กรณฺฑํ กุเฏ ปกฺขิปิตฺวา เอกโต โกณํ กตฺวา พินฺทุํ พินฺทุํ ปคฺฆรายนฺโต โถกโถกเมว อทาสิฯ อุปาสโก อวเสเสหิ ทินฺนํ เอกโต กตฺวา อิมินา ทินฺนํ วิสุํเยว อคฺคเหสิฯ โส เสฏฺฐิ ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอส มยา ทินฺนํ วิสุํ คณฺหาตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต เอกํ จูฬุปฏฺฐากํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ, ยํ เอส กโรติ, ตํ ชานาหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ‘‘เสฏฺฐิสฺส มหปฺผลํ โหตู’’ติ ยาคุภตฺตปูวานํ อตฺถาย เอกํ ทฺเว ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา มุคฺคมาเสปิ เตลผาณิตาทิพินฺทูนิปิ สพฺพภาชเนสุ ปกฺขิปิฯ จูฬุปฏฺฐาโก คนฺตฺวา เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสิ ฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ จินฺเตสิ – ‘‘สเจ เม โส ปริสมชฺเฌ อวณฺณํ ภาสิสฺสติ, มม นาเม คหิตมตฺเตเยว นํ ปหริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ นิวาสนนฺตเร ฉุริกํ พนฺธิตฺวา ปุนทิวเส คนฺตฺวา ภตฺตคฺเค อฏฺฐาสิฯ

โส ปุริโส พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิตฺวา ภควนฺตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, มยา มหาชนํ สมาทเปตฺวา อิมํ ทานํ ทินฺนํ, ตตฺถ สมาทปิตมนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน พเลน พหูนิปิ โถกานิปิ ตณฺฑุลาทีนิ อทํสุ, เตสํ สพฺเพสํ มหปฺผลํ โหตู’’ติฯ ตํ สุตฺวา โส เสฏฺฐิ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ‘อสุเกน นาม อจฺฉราย คณฺหิตฺวา ตณฺฑุลาทีนิ ทินฺนานีติ มม นาเม คหิตมตฺเต อิมํ มาเรสฺสามี’ติ อาคโต, อยํ ปน สพฺพสงฺคาหิกํ กตฺวา ‘เยหิปิ นาฬิอาทีหิ มินิตฺวา ทินฺนํ, เยหิปิ อจฺฉราย คเหตฺวา ทินฺนํ, สพฺเพสํ มหปฺผลํ โหตู’ติ วทติฯ สจาหํ เอวรูปํ น ขมาเปสฺสามิ, เทวทณฺโฑ มม มตฺถเก ปติสฺสตี’’ติฯ โส ตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘ขมาหิ เม, สามี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ อิท’’นฺติ จ เตน วุตฺเต สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ตํ กิริยํ ทิสฺวา สตฺถา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ทานเวยฺยาวฏิกํ ปุจฺฉิฯ โส อตีตทิวสโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘เอวํ กิร เสฏฺฐี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘อุปาสก, ปุญฺญํ นาม ‘อปฺปก’นฺติ น อวมญฺญิตพฺพํ, มาทิสสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ‘อปฺปก’นฺติ น อวมญฺญิตพฺพํฯ ปณฺฑิตมนุสฺสา หิ ปุญฺญํ กโรนฺตา วิวฏภาชนํ วิย อุทเกน อนุกฺกเมน ปุญฺเญน ปูรนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[122]

‘‘มาวมญฺเญถ ปุญฺญสฺส, น มนฺทํ อาคมิสฺสติ;

อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรติ;

ธีโร ปูรติ ปุญฺญสฺส, โถกํ โถกมฺปิ อาจิน’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ปณฺฑิตมนุสฺโส ปุญฺญํ กตฺวา ‘‘อปฺปกมตฺตํ มยา กตํ, น มนฺทํ วิปากวเสน อาคมิสฺสติ, เอวํ ปริตฺตกํ กมฺมํ กหํ มํ ทกฺขิสฺสติ, อหํ วา ตํ กหํ ทกฺขิสฺสามิ, กทา เอตํ วิปจฺจิสฺสตี’’ติ เอวํ ปุญฺญํ มาวมญฺเญถ น อวชาเนยฺยฯ ยถา หิ นิรนฺตรํ อุทพินฺทุนิปาเตน วิวริตฺวา ฐปิตํ กุลาลภาชนํ ปูรติ, เอวํ ธีโร ปณฺฑิตปุริโส โถกํ โถกมฺปิ ปุญฺญํ อาจินนฺโต ปุญฺญสฺส ปูรตีติฯ

เทสนาวสาเน โส เสฏฺฐิ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

พิฬาลปาทกเสฏฺฐิวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. มหาธนวาณิชวตฺถุ

วาณิโชวาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาธนวาณิชํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตสฺส กิร วาณิชสฺส เคเห ปญฺจสตา โจรา โอตารํ คเวสมานา โอตารํ น ลภิํสุฯ อปเรน สมเยน วาณิโช ปญฺจ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิ – ‘‘อหํ อสุกฏฺฐานํ นาม วาณิชฺชตฺถาย คจฺฉามิ, เย, อยฺยา, ตํ ฐานํ คนฺตุกามา, เต นิกฺขมนฺตุ, มคฺเค ภิกฺขาย น กิลมิสฺสนฺตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา ปญฺจสตา ภิกฺขู เตน สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิํสุฯ เตปิ โจรา ‘‘โส กิร วาณิโช นิกฺขนฺโต’’ติ คนฺตฺวา อฏวิยํ อฏฺฐํสุฯ วาณิโชปิ คนฺตฺวา อฏวิมุเข เอกสฺมิํ คาเม วาสํ กตฺวา ทฺเว ตโยปิ ทิวเส โคณสกฏาทีนิ สํวิทหิ, เตสํ ปน ภิกฺขูนํ นิพทฺธํ ภิกฺขํ เทติเยวฯ โจรา ตสฺมิํ อติจิรายนฺเต ‘‘คจฺฉ, ตสฺส นิกฺขมนทิวสํ ญตฺวา เอหี’’ติ เอกํ ปุริสํ ปหิณิํสุฯ โส ตํ คามํ คนฺตฺวา เอกํ สหายกํ ปุจฺฉิ – ‘‘กทา วาณิโช นิกฺขมิสฺสตี’’ติฯ โส ‘‘ทฺวีหตีหจฺจเยนา’’ติ วตฺวา ‘‘กิมตฺถํ ปน ปุจฺฉสี’’ติ อาหฯ อถสฺส โส ‘‘มยํ ปญฺจสตา โจรา เอตสฺสตฺถาย อฏวิยํ ฐิตา’’ติ อาจิกฺขิฯ อิตโร ‘‘เตน หิ คจฺฉ, สีฆํ นิกฺขมิสฺสตี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา, ‘‘กิํ นุ โข โจเร วาเรมิ, อุทาหุ วาณิช’’นฺติ จินฺเตตฺวา, ‘‘กิํ เม โจเรหิ, วาณิชํ นิสฺสาย ปญฺจสตา ภิกฺขู ชีวนฺติ, วาณิชสฺส สญฺญํ ทสฺสามี’’ติ โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กทา คมิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตติยทิวเส’’ติ วุตฺเต มยฺหํ วจนํ กโรถ, อฏวิยํ กิร ตุมฺหากํ อตฺถาย ปญฺจสตา โจรา ฐิตา, มา ตาว คมิตฺถาติฯ ตฺวํ กถํ ชานาสีติ? เตสํ อนฺตเร มม สหาโย อตฺถิ, ตสฺส เม กถาย ญาตนฺติฯ ‘‘เตน หิ ‘กิํ เม เอตฺโต คเตนา’ติ นิวตฺติตฺวา เคหเมว คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ จิรายนฺเต ปุน เตหิ โจเรหิ เปสิโต ปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ สหายกํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘นิวตฺติตฺวา เคหเมว กิร คมิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา โจรานํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา โจรา ตโต นิกฺขมิตฺวา อิตรสฺมิํ มคฺเค อฏฺฐํสุ, ตสฺมิํ จิรยนฺเต ปุนปิ เต โจรา ตสฺส สนฺติกํ ปุริสํ เปเสสุํฯ โส เตสํ ตตฺถ ฐิตภาวํ ญตฺวา ปุน วาณิชสฺส อาโรเจสิฯ